Pagina's

Eurolac!

Een blog met (bijna) dagelijkse columns over borstvoeding, hoe het gaat, hoe het ook zou kunnen. Discussie, ironie, satire en parodie worden als stijlbloemen niet verguisd, naast gewone recht-toe recht-aan informatie.
Posts tonen met het label moeder-en-kind-nabijheid. Alle posts tonen
Posts tonen met het label moeder-en-kind-nabijheid. Alle posts tonen

maandag 16 december 2013

Evolutie

Foto: Het doorknippen van de navelstrang wil niet zeggen dat moeder en kind uit elkaar gehaald kunnen worden. Foto: ©gastcolumniste

We beginnen deze week met een gastcolumn. In het komende jaar zal ik met regelmaat mensen uitnodigen een eenmalige gastcolumn te schrijven voor dit blog, altijd op een maandag, maar niet elke maandag. Vandaag is het er eentje die werd ingestuurd voor de prijsvraag ter ere van de duizendste aflevering van Eurolac Flits! een week geleden.

Evolutie van opvoeden

Door Cristel van Prooijen.
“Zullen we dan Sinterklaas bij jullie vieren, dan kan je je dochter op bed leggen als dat nodig is”
Inwendig zucht ik, het is weer zo’n, waarschijnlijk heel goed bedoelde, hint over het slapen van onze dochter. Die niet in bed in slaap valt, of in de box. De enige plaats waar ze in slaap valt is in de draagdoek, of aan de borst. Toen ze net geboren was liepen we hier al tegenaan, en huilend belde ik de lactatiekundige. Ik was doodop, en wist niet wat we fout deden. Maar onze lactatiekundige zei: ”waarom wil je haar dan in bed leggen, ze kan toch ook gewoon bij je blijven?” Ze legde me uit dat in bedjes slapen, en alleen in slaap leren vallen, eigenlijk voornamelijk in het Westen voorkomt. In het grootste gedeelte van de wereld slapen gezinnen samen, in één bed, en worden baby’s en kinderen gedragen.

Voor ons was dit het begin van een hele grote bewustwording in wat wij voor onze dochter wel en niet willen.  Borstvoeding, ja die keuze hadden we vol overtuiging gemaakt, en  laten huilen, nee dat wilden we echt niet. We hadden wel al een co- sleeper staan, maar zagen we dit vooral als een praktische toevoeging. Van onze lactatiekundige leende ik het boek ‘Veilig slapen met je baby’ van James McKenna, daarna ben ik doorgegaan in ‘The hormone of closeness’ van Kerstin Möberg. En inmiddels ben ik druk met ‘Parenting for a peaceful world’ van Robin Grille. Stuk voor stuk aanraders, om je te sterken in de opvoedkeuzes die je maakt, als je het anders wil doen dan de doorsnee adviezen.

Het heeft ons bewust gemaakt van de behoeftes van onze dochter, hoe noodzakelijk het is als ouders te reageren op de signalen van je kindje, om zoveel mogelijk lichamelijke nabijheid te creëren en stress zo veel mogelijk te voorkomen. Hoe belangrijk het is om te co-slapen, zowel op lichamelijk als mentaal gebied. En niet te vergeten de onmisbare essentie van borstvoeding in het geheel van veilige hechting en een gezond opgroeiend kind.

Het heeft ons ook in een soms moeilijke positie gebracht, omdat er zoveel mensen zijn die er anders over denken. Verouderde kennis die door deskundigen of oudere generaties worden overgedragen. “Laat maar huilen hoor, dat is goed voor de longetjes”, en  “Het is belangrijk voor een baby om in zijn eigen bed te leren slapen!” We horen ze zo vaak, en het doet soms zo pijn. 

Het lijkt wel of in de hedendaagse maatschappij overal een oordeel over gegeven mag worden naar aanleiding van wetenschappelijke feiten. Immers, drank is ongezond, roken is ongezond en drugsgebruik ook. Dat weten we allemaal en mag openlijk gezegd worden. Maar kom niet aan de (op) voeding van onze baby’s en kinderen. Durf vooral niet te zeggen dat kunstvoeding vele nadelen heeft, of dat een baby slaap (huil) training geven lichamelijk en geestelijk schadelijk is. Want opvoeden, dat mag iedereen op zijn eigen manier doen, en daar mag niemand zich aan branden. Opmerkelijk, want dat het consultatiebureau iedereen gevraagd, maar vooral ook ongevraagd, van (on)deskundig advies voorziet, dat vinden we dan weer de normaalste zaak van de wereld.

Een veel gehoord argument is de “wij zijn er ook prima groot op geworden”, en dus zal het allemaal wel meevallen met de nieuwe inzichten.  Vooral doorgaan dus met kunstvoeding promoten,  bijvoeden vanaf 4 maanden, onze kinderen volstoppen met zout, suikers en genetisch gemanipuleerd eten  en lekker laten huilen die kinderen. Dat het aantal voedselallergieen,- intoleranties en hart- en vaatziekten de pan uit rijst, staat hier toch volledig los van? Of dat er nergens ter wereld meer mensen anti-depressiva en slaapmedicatie slikken dan wij in het westen. Uiteraard is hier geen eenduidige oplossing voor, het gaat veel verder. Maar me dunkt dat we in ieder geval moeten proberen zoveel mogelijk schadelijke zaken en risico’s uit te sluiten. Dat we het beste voor onze kinderen willen.

Ik vind het bevreemdend, dat onze maatschappij klakkeloos accepteert dat er elk jaar een nieuwe I-phone uitkomt, met nieuwe en verbeterde technologie, en dat er steeds weer nieuwe sterren worden ontdekt in ons zonnestelsel. Maar dat er ook op het gebied van baby- en- kinderverzorging steeds ontwikkelingen plaats vinden lijkt aan een groot deel van ons voorbij te gaan. Hiermee doel ik onder andere op allerlei artsen en deskundigen, die nog steeds durven te beweren dat borstvoeding na een half jaar geen voedingswaarde meer heeft, of dat een baby na 3 dagen inbakeren echt wel stopt met huilen.

Ook nieuwe ouders spelen hierin een grote rol. Wellicht eens minder tijd besteden aan het uitzoeken van de juiste kleur van die nieuwe I- Phone bij de goedkoopste winkel, en meer tijd in het verdiepen in onze kinderen. Bijvoorbeeld in die nieuwe onderzoeken en literatuur. Maar bovenal tijd besteden aan onze kinderen. Want als we de rust en het geduld hebben om te luisteren naar wat zij ons vertellen, en in spelen op hun behoeften, hebben we wellicht een groot deel van die onderzoeken niet eens meer nodig als bewijs en argument.

Het boek van Robin Grille geeft hoop. Ouderschap maakt al eeuwen een positieve evolutie door, en ook wij zijn daar een onderdeel van. Ik kan dus alleen maar hopen dat de vele deskundigen, die zo hard werken om deze nieuwe inzichten te verspreiden steeds meer voet in de aarde gaan krijgen, bij overheid en instanties. En dat wij, als jonge ouders, het weer door kunnen doorgeven aan andere ouders, en vooral aan onze kinderen.

Onze dochter is nu 6 maanden, en dus starten we dit weekend met bijvoeding. Ze slaapt bij ons in bed, en ze slaapt er heerlijk. En overdag slaapt ze in de draagdoek, lekker dicht bij papa of mama. Wij luisteren niet meer naar (schoon) ouders of Cb- artsen. Wij zijn naar onze dochter gaan luisteren. Een hele vrolijke, gezellige ontspannen meid, en ze doet het er heel prima op!

vrijdag 15 maart 2013

Geloof

Foto: Embeth Davidtz als Miss Honey en  Mara Wilson als Matilda  in Matilda (1996) gebaseerd op het gelijknamige boek van Roald Dahl
In mijn sociale media omgeving komt geloof nog al eens ter sprake de laatste tijd. Gelovigen in mijn vriendenlijst met religieus of spiritueel getinte teksten en plaatjes. Gelovigen van de ene richting die gelovigen van de andere richting virtueel afmaken. Atheïsten met teksten en plaatjes die geloof afdoen als nonsens (letterlijk on-zin). De nieuwe paus natuurlijk, en zijn lijfarts, een cardioloog die in wonderen gelooft. Geloven in wetenschap of juist niet. Geloven in ziektebeelden of juist niet. En geloof in magie. Een mooie illustratie van een mini-draakje op een hand, met een quote: “Those who don't believe in magic will never find it.” van Roald Dahl. Op zich al een sterke, maar nog mooier in zijn context: “And above all, watch with glittering eyes the whole world around you because the greatest secrets are always hidden in the most unlikely places. Those who don't believe in magic will never find it.” Kinderen worden geboren met die glinstering in hun ogen en hun vermogen magie te zien op onverwachte plaatsen.
Succesvolle kinderboekenschrijvers weten die glinstering te wekken, weten die verborgen plaatsen vol magie te openen. Magisch goede kinderboekenschrijvers kunnen daarmee ook volwassen lezers boeien en hun kinderlijke ogenglinstering naar boven halen. Gebrek aan voldoende goede kinderboekenschrijvers (en leraren en andere opvoeders met die eigenschappen) laat vroeger of later bij de meeste kinderen die bron van magie opdrogen. Geloof in magie wordt kinderachtig (tenzij het wordt ondergebracht in een religie). Sommige kinderen houden die bron, weten blijvend die vonk in hun glinsterde blik te vangen. Zij worden kunstenaars. Of kinderboekenschrijvers. Of fantasy schrijvers. Of ontdekkingsreizigers of uitvinders. Of wetenschappers. Of van alles een beetje. Want binnen de magie kan dat. Dan kan je worden wat je zijn wilt. Het enige dat je nodig hebt is die glinstering in je blik en de bereidheid te geloven dat daar, net om de hoek de magie zal zijn.
Een baby wordt geboren, niet met het geloof, maar met de wetenschap dat aan de andere kant de magie zal zijn. De magie van de hereniging met zijn moeder, niet meer in elkaar, maar aan elkaar, met elkaar. De eerste blik die tussen moeder en kind wordt gewisseld glinstert aan alle kanten en ook moeder weet weer even dat magie bestaat. Soms wordt die glinstering bij de moeder gedoofd door haar geloof in de wetenschap of de pseudowetenschap die haar vertelt dat het niet goed is om altijd maar met haar kind bezig te zijn en hem in haar armen en aan haar borst te houden. Dat bijgelovige vertrouwen in veronderstelde wetenschap, die haar vertelt dat kindjes alleen hun verdriet moeten verwerken en alleen in slaap moeten vallen; dat kindjes het beste gedijen als zij geen eten krijgen als ze honger hebben, dat zij troost krijgen als ze bang zijn, maar pas als het tijd is.
Maar moeders die geloven in die magie, die glinstering van verwondering die heen en weer schittert tussen henzelf en hun kind, die zullen hem behouden. De magie van de moeder-kind-dans laat ze weten zonder leren, laat ze doorgaan bij struikelen, laat ze triomferen na mislukte pogingen. En als je bij de magie de goede petemoei met het toverstokje nodig hebt wil ik die rol wel op me nemen. Het enige wat jijzelf hoeft te doen is geloven. Geloven in jezelf, in je kind en in de magie. Noem die magie hoe je wilt – geloof, wetenschap, evolutie, biologie. Ik weet dat het magie is. Ik geloof. En daarom vind ik de wonderen van de moeder-en-kind-magie telkens als ik een moeder en kind mag bijstaan.

maandag 25 februari 2013

Liefde

Foto: Bill Nighy als de verlopen rockstar Billy Mack in Love Actually

Kunst draait voor het grootste deel om liefde. Literatuur, beeldende kunst, muziek, film en toneel: het is al liefde wat de klok slaat. Ook wel andere thema’s maar ik durf er wat onder te verwedden dat liefde in een of andere vorm, toch wel bovenin de toptien van kunst-thema’s staat. Moederliefde en broederliefde, kinderlijke liefde en volwassen liefde, damesliefde en herenliefde, oprechte en verwrongen liefde, liefde voor mensen en voor dieren, liefde voor het leven. En nog veel meer. Liefde is een krachtige drijfveer, zowel de romantische en lijfelijke liefde als de platonische of andersoortige intermenselijke liefde. Sommige films draaien zelfs helemaal om dat thema van verschillende soorten liefde, zoals Love Actually. Weliswaar gebracht als komedie, maar toch. Liefde is zo belangrijk dat er in het menselijke ontwerp een compleet hormoonsysteem wordt ingezet om liefde te faciliteren.
Zo belangrijk is liefde voor ons individuele overleven en het overleven van de soort, dat dat kennelijk niet te zeer aan toeval kon worden overgelaten. Om liefde een kans te geven te ontstaan en te groeien is nabijheid noodzakelijk. Het hormonale ondersteuningssysteem zorgt er dus, voor een flink deel, voor dat mensen graag bij elkaar zijn. Andere hormonen zorgen ervoor dat we willen zorgen voor mensen bij wie we zijn. Voor iemand zorgen is ook een goede manier om liefde op te wekken. Liefdeshormonen en zorghormonen worden in ieder mens (en in het gros van de dieren ook) in wisselende hoeveelheden afhankelijk van de situatie aangemaakt en vrijgegeven, maar veel meer bij romantische liefdesparen en het meest bij een moeder en haar zuigeling. Een vrouw die aan het baren is, is volkomen onder invloed van het hormoon oxytocine, ze wordt erin gebaad. Het hormoon zorgt er op lichamelijk niveau voor dat de baarmoeder krachtig samentrekt om het kind geboren te kunnen laten worden, maar het werkt tegelijk op in op alle andere systemen en ze geeft het door aan haar kind. Een plezierige bijkomstigheid tijdens de baring is dat het ook functioneert als een belonings-drug in de hersenen. Als na de geboorte het kind in zijn blootje op moeders blote lijf ligt gaat het oxytocinebad gewoon verder en nu baden moeder en kind samen. Als moeders partner er bij komt zitten of liggen wordt het een driepersoonbad.
Hoewel het haast ondoenlijk is om aan al die hormonen en hormoon-geïnduceerde instincten te ontkomen, zijn mensen daar toch in geslaagd. Generaties lang vertelden we elkaar dat fijn zondig is en dat al wat natuurlijk komt niet echt goed kan zijn, en dat heeft zijn effect gehad. Wij denken nu en masse dat kleine kindjes, direct als ze geboren zijn, moeten worden onderzocht, gemeten en geijkt, schoongemaakt en ingepakt en van spuiten voorzien. Bloed en slijm zijn vies en lichaamsuitscheidingen stinken en dus moeten alle sporen daarvan grondig van moeder en kind worden weggewassen. Met al dat wassen, wrijven en inpakken wordt bijna letterlijk het kind met het badwater weg gegooid. Al die geurtjes namelijk zijn een belangrijke speler in het proces van het vormen van de liefdesrelatie tussen het kind en zijn pasgeboren ouders. De fysieke scheiding van moeder en kind brengt de mentale hechting ook in gevaar.
Gelukkig zijn mensen robuust en lukt het wel de draad na hereniging weer op te pakken, maar het gaat dan wel veel moeizamer, minder vanzelf, minder instinctief, minder gedragen en gedreven door de hormonen. En het gaat veel makkelijker fout als er verderop in de lijn wat hapert. Vandaag las ik (opnieuw) over de Lotusgeboorte. Ouders die daarvoor kiezen, navelen niet af, maar laten de navelstreng intact tot die vanzelf loslaat (of door de baby wordt losgetrokken) na enkele dagen. Ik weet nog niet helemaal wat ik daarvan moet denken, maar ik weet wel dat het een fool-proof manier lijkt om moeder en kind bij elkaar te houden. Want niemand gaat heen en weer lopen slepen met een kind plus navelstreng plus placenta. En geen moeder zal een kindje dat daar ligt inclusief navelstreng en placenta alleen willen laten. Ik moet me daar toch eens meer in verdiepen, want het lijkt een heel goede manier om de onconditionele en respectvolle liefde tussen kind en ouders alle kansen te geven.
Eurolac Flits! met label oxytocine, respect, liefde. Deze links leiden naar een lijst met blogs met dit label, klik op de plaatjes in de linkerzijbalk voor meer verhaaltjes.
(Uvnäs Moberg K: ) De oxytocine factor. Boekbespreking

zaterdag 16 februari 2013

Dragen

Foto: Michael Caine als Dr. Henry Jekyll / Mr. Edward Hyde in Jekyll & Hyde

‘’De eisen die natuurlijk moederschap en borstvoeding aan een moeder stellen zijn in onze westerse samenleving haast niet op te brengen.’’ Dat is een klacht die ik vaak hoor als ik weer eens aankom met mijn ‘’om de haverklap voeden en dan nog eens’’ en mijn benadrukking van de grote wederzijdse behoefte aan lichamelijke nabijheid die moeder en kind hebben. Men vindt dat allemaal goed en wel, maar soms moet je ook nog eens wat productiefs doen, je kan niet zomaar hele dagen met je kind zitten rondtuttelen. Nou, ik heb goed nieuws: ik verwacht van geen enkele moeder dat ze maar hele dagen met haar kind zit aan te prutsen (hoewel ik het veel meer moeders van harte zou gunnen om daar eens aan toe te kunnen geven). Vrouwen hebben door de hele geschiedenis heen gewerkt, hard gewerkt en over de hele wereld werken de meeste vrouwen ook nu nog heel hard. Met kinderen of zonder kinderen. Als vrouwen niet werken komt er in het grootste deel van de wereld geen brood op de plank, als er al een plank is. Wanneer we het grote plaatje overzien, is het duidelijk dat de wereldeconomie en het overleven van gemeenschappen draait op de arbeid van vrouwen. Met en zonder kinderen.
Het probleem met ons deel van de wereld is dat we alles opdelen in losse onderdelen. Wij zijn analytische denkers, geen synthetiserende denkers: wij halen uit elkaar en zetten niet in elkaar. Niet alleen concepten en dingen, maar ook mensen. We zien mensen liever als individuen dan als componenten van een relatie of een gemeenschap. En zelfs de mens delen we op in lichaam en geest en dat lichaam en die geest ook nog in verschillende, apart te bestuderen onderdelen. En zo krijgen we mensen die over een enkel klein onderdeeltje vrijwel alles weten wat er te weten valt, maar geen enkel idee hebben hoe dat deel in het grote geheel past en functioneert. En we halen het leven uit elkaar. Wonen, werken, eten, slapen, recreëren, samenzijn, … het zijn allemaal aparte zaken die in aparte ruimten en plaatsen thuishoren. Zo zeer uit elkaar geplaatst dat we haast allemaal meervoudige persoonlijkheden zijn. In elke rol zijn we een ander mens, een compleet ander personage. Zo zeer dat als we de tandartsassistente in de winkel tegenkomen, we elkaar niet herkennen.
Bijzonder schrijnend is het uit elkaar halen van moeders en kinderen. Want moeders en kinderen uit elkaar halen werkt gewoon niet lekker. Beide functioneren minder goed dan ze zouden doen als ze samen waren. Zonder de vrijwel voortdurende nabijheid van zijn moeder is het voor een kind onnodig hard werken om gezond naar lichaam en geest op te groeien en er komen zo makkelijk allerlei foutjes in het patroon. Kleine foutjes, die meestal niet eens erg opvallen, maar toch. En moeders worden gedwongen tot het maken van keuzes die ze misschien eigenlijk niet willen maken. En die ze niet zouden hoeven maken in de meeste gevallen, wanneer moeders en kinderen ook in onze contreien zouden worden gezien als de eenheid die ze zijn. Het vergt wel enig omdenken, natuurlijk, om je te kunnen voorstellen dat er plotseling in allerlei werkomgevingen kinderen zouden zijn. Vanzelfsprekend zijn er beroepen waarbij een kind niet zo’n goed idee is, voor het kind of het werk. Maar heel vaak zou het best kunnen en op zijn minst kan er een opvang* heel dicht in de buurt kunnen zijn.

In culturen waar kinderen niet stelselmatig van hun moeder worden gescheiden, worden kinderen veel gedragen. Toegegeven, niet alleen door de moeder, maar wel vrijwel altijd gedragen. Dragen is een species-specifieke manier van zorg. Mensen horen bij de zoogdieren die hun jongen dragen. De meeste soorten die dat doen hebben ingebouwde gereedschappen om dat dragen makkelijk te maken. Met name de vacht waaraan de jongen zich kunnen vasthouden met hun aangeboren sterke grijpreflex is daarbij belangrijk. Het dragende dier, meestal de moeder, heeft dan de voorste ledematen vrij om zich te voort te bewegen of voedsel te zoeken. Want het leven gaat gewoon door en ook een gorillamoeder moet werken voor de kost, net als een mensenmoeder. Bij een mens was het evolutionair voordeliger om de vacht af te schaffen en dus is er weinig houvast meer voor de baby, afgezien van moeders hoofdhaar. Daarom ontwikkelden mensenmoeders andere draagsystemen.
Over de hele wereld en door de hele geschiedenis hebben moeders hulpmiddelen gebruikt om hun kinderen te dragen**, want de hele dag zo’n kind op je arm is niet praktisch. Moeders gebruiken repen leer, buidels, doeken en lappen, netten en draagmanden. Vandaag ga ik meedoen aan een workshop waar moeders een aantal manieren om te dragen in langere en kortere doeken op de buik en de rug kunnen leren. Misschien dat dat helpt bij een begin van een omslag om moeders en kinderen bij elkaar te houden en moeders aan het werk te houden.
 
Eurolac Flits! met label dragen, draagling, moeder-en-kind-nabijheid, werkende moeder. Deze links leiden naar een lijst met blogs met dit label, klik op de plaatjes in de linkerzijbalk voor meer verhaaltjes.
*) En die opvang, daar zou ook nog een en ander te verbeteren zijn aangaande het bieden van soort-specifieke zorg. Als we het belangrijk vinden dat varken, kippen en mestkalveren worden gehouden en verzorgd op een manier die overeenkomt met hun biologische behoeften, dan toch zeker voor mensenkindjes.
**) Op deze pagina van dit blog vind je, een beetje omlaag scrollend een compilage van dragen door tijd en ruimte.

zondag 27 januari 2013

Ten derde

Foto: Jenna Mattison als Maggie Malone en Betty White als Lettie  in The Third Wish.
We hebben de baby eten gegeven en de melkproductie veilig gesteld, nu is het de beurt aan het veilig stellen van de borstvoeding. Dat lijkt misschien een vreemde volgorde voor iemand die altijd zo op het belang van borstvoeding hamert en borstvoeding belangrijker vindt dan de melk. En toch is dat de volgorde van belangrijkheid. Maar dat wil niet zeggen dat die drie dingen ook perse in een chronologische volgorde na elkaar moeten worden uitgevoerd. Met name ‘ten tweede’ en ‘ten derde’ kunnen naast elkaar voorgang vinden. In feite zijn er een aantal maatregelen die zowel 2 als 3 bevorderen. En er zijn omstandigheden waar het tweede wel kan en het derde niet of omgekeerd.
Borstvoeding is een proces waarbij moeder en kind samenwerken aan een relatie, inwerken op elkaars hormonale systemen en hersenverbindingen en waarbij de baby de moeder (of liever gezegd haar borsten) stimuleert tot het maken en loslaten van melk die hij vervolgens opdrinkt. Borstvoeding is oneindig veel meer dan een handige manier om goede voeding in de baby te krijgen. Borstvoeding geven is oneindig veel meer dan eten geven, het is liefde geven en ontvangen, het is opvoeding, het is karaktervorming, bescherming, verpleging en relatie-coaching. Borstvoeding nemen is naast eten vooral ook jezelf beschermen, ontwikkelen en investeren in je toekomst.
De borstvoeding veilig stellen begint voor elk moeder-kind-paar met het volgen van de biologische basisregels voor het species-specifiek voeden en verzorgen van de baby. Om dr. Nils Bergmann nog maar eens te citeren: ‘’ZERO SEPARATION!’’ Geen scheiding van moeder en kind. Scheiding van moeder en kind is zowat de meest gemaakte en een van de ernstigste medische missers die je je denken kunt. Een kind dat werd gescheiden van zijn moeder is in een acute en ernstige staat van stress, verbruikt onnodige energie, zijn hersenen ondergaan aanvallen van cortisol en adrenaline en processen van leren, gevoed worden, voedsel opnemen, groeien en ontwikkelen worden stopgezet of op de laagste stand aan de gang gehouden. Ook het lichaam van de moeder reageert slecht op scheiding van het zojuist geboren kind en reageert met stress- en rouw symptomen op die scheiding. Dit is niet erg gunstig voor het op gang komen van de melkproductie. Ja u leest het goed, dit schreef ik eerder al over het veilig stellen van de melkproductie. Het geldt voor beide en kan niet te vaak gezegd worden.
Soms is het niet mogelijk een kind aan de borst te voeden. In dat geval moet er een melkproductie veilig gesteld worden bij de moeder of een van een andere moeder. Maar als er geen eigen melkproductie is kan er wel degelijk aan de borst gevoed worden. Als er een borst is met genoeg weefsel om een kind houvast te geven kan er aan de borst gevoed worden en gelden alle andere factoren behalve voeding nog volop. De melk wordt dan via een hulpsysteem aangevoerd terwijl de baby aan de borst drinkt.

zaterdag 26 januari 2013

Ten tweede

Foto: Stockard Channing als Ouisa en Donald Sutherland als Flan  in Six Degrees of Separation
Ten tweede: stel de melkproductie veilig. Volgens de eerste regel heeft de baby eten gekregen, de tweede stap is om ervoor te zorgen dat het eten dat hij krijgt voor zover enigszins mogelijk de melk van zijn eigen moeder is. Welke melk de baby nu ook krijgt en op welke manier hij dat ook krijgt, het doel is dat hij uiteindelijk volledig leeft, groeit, gedijt en zich ontwikkeld op de melk van zijn eigen moeder. Gelukkig is het overgrote deel van alle moeders die een kind hebben gekregen volkomen in staat een ruim voldoende hoeveelheid melk voor haar kind te maken. Er zijn helaas ook heel veel moeders die die melk onder bemoeilijkende omstandigheden moeten produceren, waardoor het kan lijken dat zij geen melk kunnen maken. Of niet genoeg of melk die niet goed genoeg is. En dan zijn er helaas ook vrouwen die echt niet genoeg of helemaal geen melk kunnen maken. Het enige dat eigenlijk onbestaanbaar is, is dat er wel melk is, maar geen voeding in de melk. Dat is wel een hele zorg minder.
Punt is dat we van te voren eigenlijk niet kunnen weten van een individuele moeder of zij hoort tot die paar promille die werkelijk fysiek niet in staat is tot het produceren van melk, tenzij haar borsten zijn afgezet. Geen borsten, geen melk; een harde, maar simpele waarheid. Vrijwel alle andere borsten verklappen niet door hun maat of vorm hun capaciteit. Er zijn evenwel enkele aanwijzingen die mogelijk kunnen wijzen in de richting van problemen met de productiecapaciteit. Vrouwen met deze tekenen doen er goed aan al voor de geboorte van hun kind advies te zoeken bij een goede lactatiekundige, zodat ze goed voorbereid zijn. Voor alle vrouwen geldt dat een verkeerd beleid in de eerste uren en dagen een in aanleg goede melkproductie capaciteit om zeep kan helpen, en dat is niet altijd omkeerbaar door aanpassingen in dat beleid na de eerste dagen. Soms wel, niet altijd en vaak alleen met veel pijn en moeite in de vorm van letterlijk bloed, zweet en tranen.

Vrouwen die vanaf de geboorte niet de gereedschappen hebben meegekregen of bij wie die gereedschappen in de loop van hun leven zijn weggenomen, kunnen geen melk maken. Dat kan een anatomisch probleem zijn –gebrekkige of ontbrekende aanleg van melkklierweefsel- of hormonaal. Vrouwen met een verstoring rond de hormonen die melkproductie en afscheiding mogelijk maken, hebben vaak ook problemen met andere onderdelen van het hormonale stelsel. Zij werden bijvoorbeeld ook niet of maar moeizaam spontaan zwanger, kwamen pas laat in de puberteit of hadden een heel onregelmatige cyclus. Ook hirsutisme of PCOS kunnen wijzen op een mogelijk verstoorde melkproductie, hoewel deze ook in de richting van een overproductie kunnen gaan. Hormonale problemen zijn vaak goed medicinaal te behandelen, waarna normale borstvoeding mogelijk is. Kleine borsten op zich hoeven niet op een te kort aan klierweefsel te wijzen. Ontbrekend klierweefsel kan door middel van echografie worden vastgesteld.  Ontbrekend klierweefsel kan niet worden gerepareerd.

Vrouwen met een in essentie normale aanleg van klierweefsel en een normaal functionerend hormonaal systeem kunnen door omstandigheden problemen ervaren met het maken van melk. Zij kunnen door bijvoorbeeld medicijngebruik, ziekte of stress een afwijking krijgen in de hormoonfunctie. Of zij hebben een zware bevalling gehad en zijn oververmoeid en verzwakt. Bij vrouwen die tijdens en na de baring erg veel bloed verloren kan de melkproductie vertraagd op gang komen. Achtergebleven placentaresten belemmeren de werking van de hormonen die moedermelk maken en uitscheiden. Medicatie voor het aanmoedigen van de baring en pijnstilling kunnen het op gang komen van de melkproductie op verschillende manieren belemmeren of bemoeilijken. De meeste van deze problemen kunnen worden behandeld, waarna normale melkproductie weer of alsnog mogelijk is. Om dat te bereiken is naast het behandelen van de conditie die de problemen veroorzaakt ook een strikt gehanteerd optimaal borstvoedingbeleid nodig.

Dan als derde de groep vrouwen met wie eigenlijk niets aan de hand is, prima aanleg, prima hormonaal functioneren, hooguit kleine factoren die wat extra oplettendheid zouden vergen, kortom het overgrote deel van alle vrouwen die normaal zwanger worden en een kind krijgen en perfect tot normaal voeden in staat zouden moeten zijn. De vrouwen bij wie vervolgens de hele boel deskundig om zeep wordt geholpen door onwetendheid en onbenul. Deels dat van hen zelf, maar vooral en bovenal door de mensen die hen adviseren en begeleiden. Een over Facebook zwervende spreuk stelt dat in onze tijd van informatie onwetendheid een keuze is. Dat is in principe wel waar, maar niet iedereen is in staat om op de goede plaats op basis van de goede vragen de goede informatie te vinden. Veel moeders gaan ervan uit (en dat zouden ze ook veilig moeten kunnen doen!) dat de zorgverleners om hen heen weten waar ze mee bezig zijn in de zorg voor moeder en kind.
In de praktijk blijkt dat bedroevend veel zorgverleners bedroevend weinig weten over hoe borstvoeding eigenlijk werkt. En eveneens bedroevend veel die dan proberen aan symptoombestrijding te doen of maar direct de moeder voorbereiden op een teleurstelling en kunstvoeding adviseren. De melkproductie veilig stellen begint voor elk moeder-kind-paar met het volgen van de biologische basisregels voor het species-specifiek voeden en verzorgen van de baby. Om dr. Nils Bergmann nog maar eens te citeren: ‘’ZERO SEPARATION!’’ Geen scheiding van moeder en kind. Scheiding van moeder en kind is zowat de meest gemaakte en een van de ernstigste medische missers die je je denken kunt. Een kind dat werd gescheiden van zijn moeder is in een acute en ernstige staat van stress, verbruikt onnodige energie, zijn hersenen ondergaan aanvallen van cortisol en adrenaline en processen van leren, voedsel opnemen, groeien en ontwikkelen worden stopgezet of op de laagste stand aan de gang gehouden. Ook het lichaam van de moeder reageert slecht op scheiding van het zojuist geboren kind en reageert met stress- en rouwsymptomen op die scheiding. Dit is niet erg gunstig voor het op gang komen van de melkproductie.
Zolang moeder en kind bij elkaar zijn moeten ze zo veel mogelijk met rust gelaten worden. De taak van de zorgverlener is vooral om te zorgen voor een veilige en voeding stimulerende omgeving. De taak van de zorgverlener is eerder faciliterend dan interveniërend. Ondertussen kunnen moeder en kind worden geobserveerd, moeder kan worden verzorgd terwijl haar kind bij haar is en baby kan worden onderzocht terwijl hij bij zijn moeder is, nadat ze eerst een uurtje ongestoord samen waren. Heus, hij weegt over een uur of over een paar uur nog vrijwel hetzelfde als nu. En een beetje zorgverlener kan met geoefende klinische waarneming ook zien of een kind in essentie ‘’goed’’ is of acute medische hulp nodig heeft. Bedenk dat de vitale functies van een kind vrijwel altijd gunstiger zijn wanneer hij bij zijn moeder is, huid op huid, dan in de couveuse of een warm bedje of op een onderzoekstafel.
Na dat eerste ongestoorde uur blijven moeder in principe 24/7 bij elkaar op maximaal een armlengte afstand, maar liever tegen elkaar aan. Baby heeft volkomen onbeperkte toegang tot de borst en kan drinken zo vaak en zo veel en zo lang hij wil. En of hij nu wel of geen colostrum binnen krijgt, de nabijheid en de frequente stimulatie van de borst is de belangrijkste interventie voor het veilig stellen van de melkproductie. Mochten er aanwijzingen zijn dat er ondanks die nabijheid en frequentie geen of te weinig melktransfer is, dan kan de moeder in de eerste dagen met de hand colostrum uitdrukken en van een lepeltje geven, terwijl er wordt gekeken naar en gewerkt aan de aanleg- en drinktechnieken. Moeder en kind blijven bij elkaar en de baby blijft frequent de borst nemen.
En alsjeblieft, moeders en zorgverleners: wacht niet te lang met het inroepen van specialistische hulp als een bobbel niet direct kan worden gladgestreken. Die kleine bobbeltjes hebben de neiging zich exponentieel te vermenigvuldigen en binnen no-time uit te groeien tot een ‘’er is te weinig melkproductie mogelijk’’ diagnose.

vrijdag 4 januari 2013

Prioriteiten

Foto: Paul Bettany moet als Priest in de gelijknamige film zijn prioriteiten bijstellen als hij fanatiek de damsel in distress gaat redden
Soms wordt ik uitgemaakt voor een fundamentalist, een fanaticus, een evangelist en een sektariër. Ga d’r maar aanstaan: dat is een hele opgave om daaraan te voldoen. Ik zou me eigenlijk misschien wel gevleid moeten voelen, het zijn immers allemaal termen die aangeven dat ik sta voor mijn overtuiging. Alleen zijn dit allemaal termen die vrijwel nooit positief zijn bedoeld. Ze hebben allemaal een bijbetekenis van tunnelvisie, oogklepperij, arrogantie en snobisme. Men vindt, kortom, dat ik ik me te veel focus op mijn ene doel en dat ik dat met religieus fanatisme en dat met uitsluiting van elke andere mogelijkheid aan anderen probeer op te dringen. Gelukkig zijn er ook mensen die dat juist niet vinden en die mij bedanken voor mijn focus en het goed ordenen van mijn prioriteiten. Met die laatsten ben ik het, uiteraard, veel meer eens.
Ik sta wel voor mijn overtuiging en daar is niets fundamentalistisch, sektarisch of evangelisch aan. Uiteraard ben ik wel enigszins fanatiek in het vinden van aanleidingen om mijn overtuiging te toetsen aan de uitingen van anderen. Als je fanatiek omschrijft als gedreven, ja dan ben ik fanatiek. Als je fundamentalistisch beschrijft als je vasthouden aan de fundamenten, ja dan ben ik een fundamentalist. Want die fundamenten die liggen vast. Van sommige fundamenten begrijpen we de structuur nog niet en van sommige de onderlinge samenhang niet, en sommige daar willen we helemaal niet aan, maar die fundamenten zijn er. Dat zijn de evolutionaire, biologische en natuurkundige wetten die bepalen hoe het leven leeft. Die wetten vergen geen geloof, maar weten. Het is geen evangelie, maar wetenschap.
Daarom ziet mijn prioriteitenlijstje eruit zoals het eruit ziet: het beschermen en bevorderen van het gezonde begin van een mensenleven. Heel legitiem en heel herkenbaar. Het gevoel van fanatisme dat sommigen krijgen als ze mij daarover bezig horen en bezig zien ontspruit waarschijnlijk niet direct aan wat ik doe en zeg, maar het ongemakkelijke gevoel dat veel mensen erdoor krijgen. Ik ben de brenger van de ongewenste boodschap, van de waarheid die slecht uitkomt. Want die evolutie, biologie en natuurkunde werken niet zo als veel mensen graag zouden zien hoe ze werken. Mijn lieve, wijze Grootmoe zei het vroeger al: ‘’Liever’’-koekjes worden niet gebakken, als ik zei liever iets anders te doen dan het klusje dat zij voor mij in gedachten had.
Ik ga bij dat bevorderen en beschermen van de gezonde start van het leven van een beginnend mens uit van dat beginnende mensje. In onze maatschappij hebben alle andere mensen namelijk meer stem dan het beginnende mensje, de zuigeling, het jonge kind. Niet dat de moeder niet belangrijk is, maar zij heeft haar eigen stem en haar eigen voorvechters. Ik zou bij mijn eigen eerste kind een betere moeder zijn geweest als er toen iemand was opgestaan om voor mijn kind te spreken in plaats van voor mij. Als er misschien iemand fanatieker was geweest in het uitdragen van de boodschap van mijn kind, van Het Kind. En ik had die stem al gehoord tijdens mijn opleiding toen ik de grote denkers bestudeerde, de grondleggers van de moderne pedagogiek en ontwikkelingspsychologie. Maar er had iemand wat fanatieker mogen zijn, wat fundamentalistischer, had wat meer mogen doordrammen over het belang van die eerste jaren. Ook toen al was dat belang bekend, maar die kennis heeft De Maatschappij nooit bereikt.
Die leemte, die niche, probeer ik nu te vullen met mijn fundamentalischte, fanatieke gedram over moeder-en-kind-nabijheid, over borstvoeding, tot in het oneindige over het belang van borstvoeding en het samenzijn van moeder en kind. Over het respecteren van de evolutionaire, biologische en natuurkundige wetmatigheden. En nog een beetje meer over borstvoeding en relatievorming. En dan nog wat. Misschien hebben ze we gelijk en ben ik een fanaticus, een fundamentalist en een doordrammer. Maar ik ben zeker weten geen evangelist of een sektariër. Ik doe niet aan religie en probeer niemand door angst en terreur te pressen in een sekte te gaan. Zeker niet de individuele moeder die ik met haar kind begeleid als zij mij daarom vraagt.
Soms, heel soms, heb ik zelfs een moeder voor me die zo fanatiek is in het willen borstvoeding geven, alleen borstvoeding, niets dan borstvoeding, dat ik haar zou willen zeggen: Weet je, lieverd, stop er maar mee. Geef lekker een flesje met gekochte melk en geniet nu eens van je kind en het moeder zijn. Want soms staatdie fanatieke wil tot borstvoeding geven het moederen in de weg.
Eurolac Flits met label moeder-en-kind-nabijheid, moederschap, exclusief. Deze links leiden naar blog bijdragen over deze thema's. De plaatjes in de linker zijkolom leiden naar meer verhaaltjes over hetzelfde thema.

zaterdag 29 december 2012

Huid

Foto: Frank Sinatra platenhoes
Er zijn van die liedjes die ooit voor iemand werden geschreven en die vervolgens door de uitvoering van anderen beroemd worden. ‘I’ve got you under my skin’, geschreven door Cole Porter voor een musical werd beroemd gemaakt door Frank Sinatra. Daarna door talloze artiesten ten gehore gebracht, waaronder Ella Fitzgerald, maar nooit zo als door Sinatra. Sinatra had iets, dat onder je huid kroop. Vreemd eigenlijk, want hij had, om eerlijk te zijn, een heel generieke, niet erg diepe mannenstem; niet slecht, maar niet echt heel bijzonder. Het was dan ook meer wat hij met zijn stem deed, dan de stem zelf die hem zo razend populair maakte. Hij zat je op je huid, kroop onder je huid. De tekst van eerder genoemd liedje is een liefdeslied, maar het past ook heel goed als lied van een moeder voor haar kind.
Een moeder en haar kind zitten elkaar op de huid, kruipen onder elkaars huid, als een verliefd stel. De omgeving krijgt er wel eens genoeg van. (Als mijn huisgenoten, toen ik verkering had, mijn vrijer zagen aankomen, dan ging er snel eentje op de bank zitten, zodat wij niet naast elkaar konden zitten …) Maar het is een wezenlijke behoefte om dicht bij elkaar te zijn en elkaar letterlijk op de huid te zitten als je verliefd bent. Een moeder en haar pasgeboren kind zijn zo’n verliefd stel.
De huid is een belangrijk orgaan. Onnoemelijk veel receptoren ontvangen elke aanraking en sturen de bijbehorende informatie naar de hersenen. Daar wordt de aanraking geanalyseerd en gecategoriseerd. Er worden verbanden gelegd met eerdere aanrakingservaringen. Dit gebeurt bij beide partners van de aanraking. Hoe intenser de aanraking, hoe meer huid erbij betrokken is en hoe vaker het wordt herhaald, hoe dieper de ervaring in de hersenen inslijpt en een spoor nalaat. Al die sporen in de hersenen laten diezelfde hersenen soepeler werken, leggen voor het kind relatie-snelwegen aan en breiden moeders eigen netwerk uit.
Zo sterk werkt die aanrakingsverwerking door de hersenen door, dat het hele functioneren van zowel moeder als kind er door verbetert. Moeders worden scherper van geest, meer gefocust en bereid en in staat tot het ontdekken en elimineren van gevaar. Bij het kind zorgt het ook voor focus op de belangrijkste taken: zich voeden, laten beschermen en volop groeien en ontwikkelen. Die focus is belangrijk, want omdat alles voor het pasgeboren kind nog nieuw is, zijn er nog geen verbindingen in zijn hersenen waarmee de nieuwe indrukken kunnen worden vergeleken. Alles komt dus vooralsnog ongezeefd binnen, alles moet nog een plaats krijgen, een categorie, een toegangsweg.
Dicht tegen de huid van zijn moeder wordt een deel van de indrukken die op de baby afkomen gefilterd. Zo kan hij zich onderdompelen in de indrukken die zijn moeder hem geeft. Die indrukken kan hij over zijn hele huid laten lopen en onder zijn huid laten kruipen, zodat de rest een beetje buiten blijft. De wegbereiders van moeders aanraking hebben zo alle kans hun blauwdruk uit te leggen en ervoor te zorgen dat de systemen voor levensonderhoud rustig kunnen werken zonder dominant te worden.
Ondertussen bij moeder zit haar kind op en onder haar huid. Ook zij is even helemaal ondergedompeld in die ervaring. Soms wordt haar wel eens gezegd dat ze een beetje los moet laten, aan haarzelf toekomen, aan zichzelf denken, voor zichzelf zorgen. Maar dan mag moeder meezingen met Sinatra: ‘’Waarom zou ik me proberen te verzetten, ik weet dat ik alles zou opgeven om jou dicht bij me te hebben; elke keer als ik me bedenk het toch te proberen, stop ik al voor ik ermee begin, want jij zit onder mijn huid’’. Een moeder die haar kind al tegen zich aan heeft ervaren wordt onrustig bij het idee van hem weg te gaan, ook al is het maar voor even.
Sinatra F: I've got you under my skin. op YouTube met teksten
Eurolac Flits! over beschermende moeder, Slaaplied-liefdeslied 
Eurolac Flits! met label moeder-en-kind-nabijheid, bescherming Deze links leiden naar lijsten met bijdragen met deze labels. Klik op de plaatjes in de linkerzijbalk voor meer verhaaltjes.

dinsdag 25 december 2012

Twee

Foto: Jennifer Grey als Frances 'Baby' Houseman en Patrick Swayze als Johnny Castle  intens in elkaar opgaand dansend in Dirty Dancing
‘’It takes two to tango,’’ want sommige dingen kun je nu eenmaal niet alleen. Borstvoeding bijvoorbeeld is zoiets waar je op zijn minst voor met zijn tweeën moet zijn. De een geeft, de ander neemt of krijgt. Sommige mensen noemen dit een nadeel van borstvoeding. Je moet ervoor met twee zijn en het moeten eigenlijk altijd dezelfde twee zijn. Iemand anders kan het moeilijk overnemen. Nu ja, dat kan wel, maar een min vinden veel mensen een nog vreemder idee, en ook dan moet de oorspronkelijke gever maatregelen nemen om de melk te verwijderen. En waar je voor een tango na elke dans van partner kan wisselen, zo je dat zou willen, zit je aan je borstvoedingpartner wel een poosje vast. Dus dat kan maar beter een beetje klikken. Gelukkig kun je het geluk wel een beetje helpen en ervoor zorgen dat je de beste kansen hebt dat het klikt. Twee tips om de tango voor twee een goede kans te geven.

Eén van twee: Als je voorlopig met zijn tweetjes aan de gang moet, kun je daar maar het beste zo snel mogelijk aan wennen. Wennen doe je door zoveel mogelijk tijd met elkaar door te brengen. Eigenlijk is dat een één-tweetje. Je leert elkaar het beste kennen door veel bij elkaar te zijn, naar elkaar te kijken, met elkaar te praten en elkaar aan te raken, te voelen, te ruiken, te proeven. Al je zintuigen te laten overstromen met elkaars signalen. Als een verliefd stelletje alleen oog en oor voor elkaar, volkomen in elkaar opgaand.

Twee van twee: Luister alleen naar adviezen die goed voelen. Bij de geringste sporen van twijfel in je hoofd of in je hart, niet doen. Kies bij voorkeur ook maar enkele mensen waarnaar je luistert, op basis van vertrouwen in hun kennis en attitude, die ze, al voor de borstvoeding begon, uitstraalden. Pas op voor zorgverleners die in het plaatje* van Jack Newman passen. Pas op voor mensen met ervaringsverhalen die meer op horrorstory’s lijken. Pas ook op voor adviezen om vooral ook ‘’aan jezelf te denken’’. Op dit moment denk je het beste aan jezelf door aan je baby en jezelf samen te denken. Je functioneert nu namelijk beter als je met zijn tweeën tangoot.

Alle goede dingen gaan in drieën, dus de volgende aflevering is Drie, met tips en trucs voor de eerste week.

*) Newman J: Hoe herken je een zorgverlener die niet om borstvoeding geeft? Online op borstvoeding.com

maandag 24 december 2012

Eén

Foto: Een scene uit Star Trek: The Next Generation (S1, E21): Symbiosis waarin de bewoners van twee buur-planeten meer in symbiose moeten leren leven.
Een moeder en haar ongeboren kind zijn een symbiotische eenheid. Ze leven samen en delen hun bronnen tot beider voordeel. Soms wordt een ongeboren kind ook een parasiet genoemd. Een parasiet is een organisme dat leeft in of op een gastheer (of –vrouw) en de bronnen van de gastheer gebruikt voor eigen voordeel en ten nadele van de gastheer. Een ongeboren kind leeft niet ten koste van zijn moeder, maar gebruikt wel haar bronnen. In ruil daarvoor zorgt hij ervoor dat het lichaam van de moeder efficiënter werkt en stelt hij het voortbestaan van de soort veilig. Dat systeem gaat ook nog een poosje verder wanneer het kind is geboren. In plaats van in elkaar, leven de symbioten* moeder en kind dan tegen elkaar en gebruiken dezelfde bronnen om zichzelf en elkaar te onderhouden. Moeder en kind hebben elkaar en elkaars nabijheid hard nodig. Net als bij echte symbioten maak je waarschijnlijk bij beiden iets kapot als je ze uit elkaar haalt.
Het van elkaar losmaken van een moeder en haar kind is een proces dat maanden duurt en heel, heel geleidelijk en omzichtig moet gebeuren. Het begin van het losmaken is wanneer een kind zijn ogen open doet en voorbij zijn moeder kan kijken. We zijn dan inmiddels een drie-vier maanden voorbij zijn geboorte en het kind heeft in die tijd zijn geboortegewicht verdubbeld en een stevig basisnetwerk van synapsen (zenuwverbindingen) in zijn hersenen gelegd. Het kind wordt alerter naar de buitenwereld, ziet en merkt op dat daar nog een hele wereld is buiten de eenheid van zijn symbiose. Ook moeder begint haar ogen nu wat meer naar buiten te richten en kan zich weer enigszins concentreren op wat buiten haar moeder-kind-cocon gebeurt. Maar dit beleven van de buitenwereld gebeurt voor zowel moeder als kind nog bij voorkeur vanuit de veiligheid van het samenzijn.
Weer een drie maanden verder, als het kind een half jaar oud is, begint de tweede stap in de losmaking door de groeiende interesse in ander voedsel dan moedermelk. En de groeiende interesse in het in de mond stoppen van andere dingen dan de borst van zijn moeder en zijn eigen bereikbare lichaamsdelen. Moeder en kind zijn er nu ook aan toe om nu en dan eens bij elkaar in de buurt te zijn zonder elkaar aan te raken. Tot dan toe was de wederkerige invloed en regulatie van elkaars zenuwstelsel, hormoonsysteem en metabolisme nog zo belangrijk dat een fysieke scheiding bij beide tot onrust leidde. Bij de baby in direct herkenbare onrust en stressverschijnselen. Bij moeders worden onder culturele invloeden deze onrustverschijnselen vrij eenvoudig onderdrukt of omgeleid en anders geïnterpreteerd.
Weer een maand of drie later is er een tweede ontwaken van het bewustzijn van het kind. Halverwege het tweede halve levensjaar ontdekt een kind dat er niet alleen een wereld vol met entiteiten is buiten de symbiose, maar dat zijn moeder en hij in feite ook twee entiteiten zijn. Dat is iets dat onderzocht en ge-experimenteerd moet worden en tegelijkertijd heel erg eng is. Het is ook niet zomaar iets, je te realiseren dat de helft van je wezen een ander wezen is. Hoe kun je Ik en Jij maken van Wij als je het wij nog niet kunt benoemen? Want er zijn nog geen woorden voor al die begrippen op deze leeftijd. Expansiedrift en ultieme aanhankelijkheid tekenen deze fase, die bekend is ‘’eenkennigheidsfase’’. Een betere naam zou zijn ‘’tweekennigheidsfase’’. Moeders lijf begint rond deze tijd weer te lijken op dat van voor de zwangerschap en het van haar lichaam af bewegen van haar kind komt haar nu goed uit. Maar niet te lang, want dat is nog erg onwennig.
In de volgende fase van negen maanden gaat het hard: kind gaat kruipen, staan en lopen, en leert communiceren met woorden en taal. De expansie gaat verder en de periodes los van moeder worden langer en meer ander eten gaat borstvoeding vervangen. Maar na de expedities zijn moeders schoot en borst nog steeds de veilige haven waar alle nieuwe belevenissen en vaardigheden kunnen worden verwerkt; waar vergeten maaltijden kunnen worden ingehaald. Waar enge dromen in het donker van de nacht inderdaad alleen maar dromen blijken te zijn.
Na die negen maanden komt de derde grote mijlpaal in het ontwaken van het bewustzijn: het kind leert  Ik, Jij en Wij herkennen, onderscheiden en benoemen. Het bewustzijn wordt zelfbewustzijn en hij kan zichzelf Ik noemen. Gelijk daarna komt Ik ben, Ik wil en vooral Ik wil niet. De enormiteit van deze ontdekkingen heeft de veilige haven nodig om bij te komen. Moeder, niet meer de andere helft van het symbiotische Wij, maar nog steeds de ankerplaats, de accu-oplader, de schuilhut. Nog steeds, en nog wel een tijdje langer, samen een beetje Eén.
*)  Symbioot is een mooi woord in een hele verzameling woorden met de stam sym of syn. Al die woorden hebben iets te maken met bij, van, in of met elkaar: synergie, symmetrie, synapse, synchroon, sympathie, synoniem, symbool, synthese, symfonie, symposium.
Eurolac Flits! met label moeder-en-kind-nabijheid. Deze links leiden naar lijsten met bijdragen met deze labels. Klik op de plaatjes in de linkerzijbalk voor meer verhaaltjes.

zondag 4 november 2012

Muurbloempje

Foto: Emma Watson als Sam in The Perks of Being a Wallflower
Had ik het gisteren onder de showmasters onder de borstkinderen, vandaag is het de beurt aan de muurbloempjes. Niet alle kinderen houden ervan zichzelf in het middelpunt van de belangstelling te zetten. De belangstelling van hun moeder en eventueel vader is voldoende. De onverdeelde aandacht wel te verstaan. En de voortdurende aandacht. En nabijheid. Meer nog die nabijheid dan actieve aandacht. Voor deze kindjes geen schouwtoneel en geen acrobatiek. Focus. Eigen wereldje. Muurbloempje.
Een van mijn eigen kinderen was er zo een. Toen zij zich aan het begin van haar beroepsopleiding tijdens de introductie voorstelde aan haar klasgenoten zei ze, na haar naam: ‘’Als mijn moeder mij niet altijd had gedragen was ik een huilbaby geweest’’. Niks geen show, geen uitdaging van andere mensen om haar te zien en op haar te reageren. Mama. Meer niet. Rug naar de wereld. Later, op school, was ze ook liever de regisseur of de souffleur dan de acteur in schooltoneeluitvoeringen.
Muurbloembaby’s zijn ook een beetje zo: ze willen wel deel hebben aan de wereld, maar liever niet zelf op het toneel staan. Het zijn de baby’s die een tril-lipje krijgen als oma te enthousiast op hen afkomt. Die wegkruipen in moeder’s haren als een vreemde iets tegen ze zegt. Die in volslagen paniek raken of zich helemaal in zichzelf terugtrekken als moeder ze bij iemand anders achterlaat. Deze baby’s hebben meer nog dan andere kinderen de voortdurende en directe lichamelijke nabijheid van hun moeder nodig om hun eigen veilige plaats in die wereld te kunnen vinden. Het zijn kinderen die, om welke reden ook, meer moeite hebben met het basisvertrouwen. Scheidingsangst is normaal bij kinderen zolang ze er nog niet zeker van zijn dat moeder, ook als ze niet zichtbaar is, er toch nog is. Responsief moederschap/ouderschap leert het kind dat het erop vertrouwen kan dat moeder (of vader) er altijd is als dat nodig is en dat elke vraag een antwoord krijgt. Het kind leert daarmee ook dat hij er mag zijn en er toe doet.
Bij sommige kinderen kunnen er factoren spelen die de scheidingsangst versterken en het moeilijk maken daar voldoende gevoel van zekerheid voor te geven. Volgens sommige deskundigen kunnen die factoren al voor de geboorte gespeeld hebben, bijvoorbeeld door het verlies van een tweeling broertje of –zusje tijdens de zwangerschap (Stroecken & Verdult, 2006). In sommige culturen worden bij het overlijden van de helft van een tweeling speciale rituelen gehouden omdat men er gelooft dat de zielen van tweelingen meer met elkaar verbonden zijn dan van andere broers en zussen (McIlroy, 2011-2012). Het verliezen van zo’n verbonden ziel al vroeg in de zwangerschap kan een moeilijk weg te wissen indruk achterlaten in het achtergebleven kind en dat kan zich uiten in een veel moeilijker te overkomen en langer durende scheidingsangst.
Moeders van muurbloembaby’s krijgen vaak het advies dat ze harder moeten zijn voor hun kind, omdat hij anders nooit zelfstandig zal worden. Het tegendeel is waar. Een kind met diepe scheidingsangst en een grote behoefte aan nabijheid en bevestiging van veiligheid aan de kant schuiven maakt hem niet zelfstandiger, maar angstiger. Het is niet een aansporing om zelfstandig te worden, maar een bevestiging van de kans om verlaten te worden. En mijn kleine boomklevertje (muurbloempje voldoet niet echt)? Dat is nu een zeer competente en uiterst zelfstandige volwassen vrouw die haar moeder alleen nog voor de gezelligheid nodig heeft. En om samen mee naar een schouwtoneel te gaan en een film te kijken. 
PS.: Nee, geen foto van haar, want ze staat nog steeds niet graag zelf op het schouwtoneel.
Stroecken G en Verdult R:  De mythe van de gelukkige kindertijd. Cyclus-Garant, 2006. ISBN10: 9085750075. ISBN13: 9789085750079
 McIlroy EC: One Half Living for Two: Cross-Cultural Paradigms of Twinship and Twin Loss. OMEGA--Journal of Death and Dying, 2011-2012, 64(1):1 - 13

woensdag 31 oktober 2012

In de contramien

Foto: Macaulay Culkin als Kevin McCallister met Joe Pesci (M) en Daniel Stern (R) als de boeven Harry en Marv in Home Alone, waarin duidelijk blijkt dat een kind alleen boot staat aan allerlei gevaren die hij zelf maar moeilijk kan bevechten.
De medische wereld is over het algemeen vrij eensgezind als het gaat om het accepteren van Evidence Based richtlijnen. En soms zijn ze net zo eensgezind in het vasthouden aan archaïsche en obsolete inzichten. Sommige artsen gaan in tegen die heersende opvatting en worden vervolgens als een profeet in eigen land weggehoond. Deze keer een hommage aan twee van die dokters die op basis van zelfstandig en logisch nadenken en het echt bestuderen van de literatuur en eigen onderzoek tot heel andere conclusies kwamen voor routines die door de overgrote meerderheid van hun beroepsgroep al decennialang als opperste waarheid worden beschouwd: de glucose controle en standaard bijvoeden bij neonaten (dr. Martin Ward-Platt) en de couveuse voor prematuren (dr. Nils Bergman). Beide artsen spraken op een SBO congres. Deze stukjes zijn herhalingen van eerdere Flitsen.
Een zeer geanimeerd sprekende Martin Ward-Platt bracht kleine sensaties te weeg bij het publiek van het SBO Borstvoedingcongres (Ede, 2010). Hij ontrafelde de geheimen van en professionele bakerpraat over te lage bloedsuikers in pasgeborenen. Voor velen die werken met pasgeborenen op kraamafdelingen en afdelingen neonatologie zal het schokkend zijn geweest om te horen dat alle pasgeboren kinderen lage bloedsuiker hebben en dat dat gewoon zo hoort. Sterker nog: je hoeft de eerste 2 uur niet te prikken en niet te behandelen. Lage suikerspiegels in de volgende uren en dagen worden voornamelijk opgevangen doordat de baby over gaat op andere energiebronnen en door het kind vooral dicht bij moeder te houden en vaak klein beetjes aan de borst te laten drinken. Zelfs kinderen geboren uit moeders met zwangerschapsuiker of kinderen die om andere redenen een hoog geboortegewicht hebben, hoeven geen kunstvoeding bij te krijgen, vooropgesteld dat zij borstvoeding krijgen en daar al op de verloskamer mee beginnen. Hoewel al tientallen jaren bekend is hoe de suikerhuishouding van pasgeboren kinderen werkt, wordt met die kennis nog weinig gedaan en worden kinderen met vage en niet ter zake doende risicofactoren en masse vroeg geprikt en onnodig bijgevoed of aan glucose-infusen gelegd.
In zijn lezingen tijdens het SBO Congres Borstvoeding Bruist (Ede, 2012) sprak dr. Nils Bergman zich er in zijn drie presentaties duidelijk over uit: ‘’Zero Separation’’. Hoe jonger het kind bij de geboorte, hoe strikter deze opdracht. Met name te vroeg en veel te vroeg geboren kinderen zouden nooit zonder direct lichamelijk contact mogen zijn. (‘’Er is geen enkele wetenschappelijke onderbouwing voor het gebruik van couveuses.’’) Het lichaam van de moeder (eventueel de vader) is de natuurlijke habitat (leefomgeving) van een pasgeboren mensenkind. Dat is waar hij veilig is en zijn overlevingsmodus uit kan laten staan en zich richten op de voedsel-opname-modus en de hersen-ontwikkeling-modus. Niets heeft voor de heel jonge zuigeling enige betekenis los van het lichaam van zijn moeder. Borstvoeding is een manier waarop dit samenzijn wordt geïntensiveerd en vergemakkelijkt. Tijdens borstvoeding en tijdens lichaamscontact worden hersenen gebouwd.
Natuurlijk heeft het ontwerp van deze noodzakelijkheid van de baby er ook in voorzien dat er iemand willig beschikbaar is om dat samenzijn mogelijk te maken. Intens lichamelijk contact zorgt voor golven van hormonale activiteit bij het kind, maar ook bij de moeder en zorgt ook bij beiden voor verhoogde activiteit in de hersenen. Het geven van borstvoeding, vooral op een dusdanige manier dat er een dicht contact is tussen moeder en kind, maakt dat de moeder graag borstvoeding wil geven en graag dicht bij haar kind wil zijn. Het is de essentie van mens-zijn.
Martin Ward Platt M, Deshpand S: Metabolic adaptation at birt. Seminars in Fetal & Neonatal Medicine, 2005, 10(4):341-350Chertok IRA, Raz I, Shoham I, Haddad H, Wiznitzer A: Effects of early breastfeeding on neonatal glucose levels of term infants born to women with gestational diabetes. Journal of Human Nutrition and Dietetics. 2009, 22(2):166-169
Moore ER, Anderson GC, Bergman N, Dowswell T: Early skin-to-skin contact for mothers and their healthy newborn infants (Review). The Cochrane LibraryPublished Online: 16 MAY 2012
Morgan BE, Horn AR, Bergman NJ: Should Neonates Sleep Alone?  BIological Psychiatry, 2011, 70(9):817-825

dinsdag 30 oktober 2012

Voor jezelf zorgen

Foto: Alan Rickman doet als Hans Gruber in Die Hard vreselijk zijn best om het de hoofdpersoon zo moeilijk mogelijk te maken.
In de populaire berichtgeving is borstvoeding geven een soort heldendaad. Het is afzien en doorgaan. Het is tanden op elkaar en alles doen voor je kind. Dat is een heel vreemde en onjuiste voorstelling van zaken. Ik zal niet ontkennen dat voor veel moeders de praktijk wel zo lijkt te zijn, maar dat ligt niet aan het feit dat borstvoeding op zichzelf zo vreselijk moeilijk is. In de biologie is het meestal zo dat dingen die heel erg noodzakelijk zijn om te doen en herhaald te doen, over het algemeen helemaal niet onaangenaam zijn om te doen. Maar wij mensen zijn zo’n raar volk dat we het niet lijken te kunnen geloven dat iets wat leuk en simpel en genoeglijk is ook goed kan zijn. We geloven daar gewoon niet in. Veel te makkelijk. Daar moet een addertje onder het gras zitten. Nou die zit er ook, die adder, alleen blijkt het een serpent van jewelste te zijn. Een vals kreng ook nog eens. En het ergste is, dat we hem er zelf hebben neergelegd.
In principe is borstvoeding geven niet moeilijk. Als het moeilijk zou zijn en maar bij weinig mensen zou lukken, zou de mensheid niet zo hebben gefloreerd als zij nu doet. Veel kindjes zouden de zuigelingentijd niet hebben overleefd en veel moeders zouden het na één kind voor gezien hebben gehouden. Wij hebben het met zijn allen wel moeilijk gemaakt. Door allerlei stompzinnige regeltjes te gaan bedenken en vooral door moeders en kinderen uit elkaar te halen. Scheiding van moeder en kind in de eerste dagen, weken, maanden na de geboorte is de grootste fout die we ooit hebben gemaakt in de zorg voor onze kinderen. Daardoor wordt niet alleen de borstvoeding tot een worsteling voor veel moeders, maar ook de lichamelijke en psychisch-emotionele gezondheid, groei en ontwikkeling van de kinderen wordt erdoor gehinderd en vaak ook verprutst.
En alsof dat nog niet genoeg is zijn daar al die absurde regels over hoe vaak, hoe veel, hoe lang een kind mag drinken, moet slapen, mag huilen. Terwijl het echt heel simpel is: een kind dat bij zijn moeder is weet zelf wanneer, hoe vaak, hoe lang en hoe veel hij moet eten en slapen en zal, als hij niet ziek of in gevaar is, over het algemeen nauwelijks huilen. Wanneer er niet in en aan het mondje is gepeuterd rondom de geboorte, er geen andere dingen in zijn mond zijn gegeven en er even goed is geoefend in de eerste dagen zal het goed aanleggen ook geen problemen hoeven geven (tenzij er iets in de anatomie van moeder of kind het moeilijk maakt).
Maar waarom zou je het makkelijk doen als je het ook moeilijk kan maken en dus houden we vast aan de scheiding van moeder en kind en de ridicule regeltjes. En moeders vechten, houden stand, zwoegen, zweten, bloeden en huilen. Ze gaan door, ze houden vol, zetten hun tanden op elkaar en de hakken in het zand. Echte Die-hards, alles voor hun kind. Want kinderen die geen, kort of weinig borstvoeding rijgen lopen allerlei gezondheidsrisico’s. Daar doe je het voor als moeder.
Alles voor je kind en alleen voor je kind? Nee, borstvoeding geven is ook goed voor moeders zelf. Vrouwen die nooit of kort borstvoeding geven verhogen daarmee hun kans op borstkanker en op kanker aan de inwendige geslachtsorganen. Recent onderzoek laat zien dat vrouwen die geen of weinig borstvoeding geven minder sterke botten hebben. Tijdens de zwangerschap wordt kalk van de moeder gebruikt voor de opbouw van het skelet van het kind en ook moedermelk neemt kalk op uit de skeletreserves van de moeder. Maar vrouwen die in totaal minimaal 33 maanden borstvoeding hebben gegeven bleken, in een groot onderzoek door Wiklund et al (2012), 16 tot 20 jaar na hun laatste bevalling dikkere botten te hebben en daarmee een sterker skelet dan vrouwen die minder of geen borstvoeding hadden gegeven.
Borstvoeding geven is niet alleen maar goed voor je kind zorgen, maar ook voor je zelf zorgen. En zorgen voor een verlaging van de ziektekosten door minder botbreuken op latere leeftijd. Daar mag best wel wat tegenover staan, dacht ik. Wat meer consideratie voor moeders, minder scheiding van moeder en kind op een veel te jonge leeftijd. En alsjeblieft: mogen we af van al die onzinnige regeltjes en daarvoor in de plaats begeleiding door mensen die echt weten waar ze het over hebben? Zodat borstvoeding geven behalve nuttig voor moeder en kind ook weer plezierig wordt voor moeder en kind.
Wiklund, et al. 2012. Lactation is associated with greater maternal bone size and bone strength later in life. Osteoporosis International 23:1939-1945.

maandag 29 oktober 2012

Tragikomedie

Foto: Geboorte scene in Monty Python's The Meaning of Life
Onlangs las ik het verhaal van een moeder. Ik lees veel verhalen van moeders en ik hoor er ook veel. Maar dit verhaal trof mij om de enormiteit ervan die op een tussen neus en lippen manier werd gebracht. Net wanneer ik denk dat ik misschien toch te vaak en te veel zit te vitten op ‘’de zorgverlener’’ en dat die toch ook heus hun best doen, komt er zoiets voorbij. Net als ik denk dat niets mij meer van mijn stuk kan brengen, zit ik met tranen – van meeleven en van boosheid – zo’n verhaal te lezen. Wat is er mis met een zorgstelsel dat hoog opgeeft van de eigen kwaliteit en de hoge mate van evidence based werken en dan zulke fouten maakt. Wat is het: onnozelheid en onbenul, desinteresse, arrogantie? Als op eender welk ander vlak van zorg dergelijke flagrante fouten zouden worden gemaakt zou de zorgverlener of de instelling een klacht voor medische missers of iets dergelijks aan de broek krijgen. Maar, ach, het gaat maar om een pasgeboren baby en een pasbevallen vrouw. Over borstvoeding. Daar is toch geen eer aan te behalen. Je krijgt er geen cadeautjes voor en geen gratis bijscholingen met luxe lunch of borrel. O, da’s waar ook, dat mag ik niet zeggen. Mensen in de zorg zijn daar te integer voor, die staan boven reclame en omkoperij. Right. Dus dan toch algehele onnozelheid en onbenul?
Het verhaal dus. Dat ging ongeveer zo. Lange bevalling, veel bloedverlies, flauwvallen, operatie, baby weg voor zuurstof. Als moeder weer bij is en wil gaan voeden hoeft dat niet, want baby heeft net een voeding gehad. Om een lang verhaal kort te maken, het kost de moeder weken, zo niet maanden van bloed zweet, tranen en slaapgebrek voor haar kindje eindelijk fatsoenlijk aan de borst drinkt en de borstvoeding lekker loopt. Wat is dat toch met zorgverleners rondom zwangerschap, baring en kraambed, in de moeder en kind zorg, dat het zo niet tot ze doordringt dat moeder en kind nabijheid en borstvoeding van net zo bepalend belang zijn voor de gezondheid en het welzijn van moeder en kind als zuurstof en bloedtransfusies. Zijn ze zo verblind en verdoofd door de decennialange indoctrinatie van de kunstvoeding en farmaceutische industrie dat ze dat gewoon niet meer kunnen zien? Of is het toch algehele onnozelheid en onbenul? Of toch basale desinteresse en een totaal gebrek aan intentie tot zelfstandig nadenken?
Het is heel simpel, zorgverlener. Met een HBO of academische opleiding moet je toch zeker in staat zijn dit te bevatten. Het is ook helemaal niet nieuw, onderzoeksresultaten hierover liggen al decennialang te verstoffen. 1. Het lichaam van de moeder is de habitat van het pasgeboren kind. Dat betekent in Jip-en-Janneketaal dat kleine baby’tjes altijd vlak bij hun mama moeten zijn. Daar blijven ze lekker warm. Daar blijven ze gevoed. Daar blijven de suikerspiegels goed. Daar hebben ze geen stress. Moeders hebben rust met hun baby op of tegen hun lijf. Daar zitten ook liefst geen kleren, lakens of dekens tussen. Pasgeborenen met medisch condities worden en blijven het best stabiel als ze in direct huidcontact met hun moeder (bij gebrek daaraan de vader) zijn. Hun vitale functies zijn het best wanneer ze in hun natuurlijke habitat zijn. Er is geen wetenschappelijk bewijs dat ze het in een couveuse beter doen. Integendeel. Zowel de pasbevallen vrouw als de pasgeboren baby hebben de laagste stress-hormoon spiegels wanneer zij in direct huidcontact met elkaar zijn.
2. Alle baby’s, maar met name zij met een verhoogd risico, worden optimaal gevoed en beschermd met colostrum vanaf uur 0, frequent en in kleine beetjes. Alles wat de mond ingaat dat geen colostrum is, of op zijn minst menselijke melk, is een risico. Het toedienen van alles wat geen humane melk is aan een pasgeboren kind is een medische misser van de eerste orde. Dat is in flagrante strijd met de eed die elke arts aflegt: primun non nocere. Het scheiden van moeder en kind direct na de bevalling is dit ook. Er moeten wel heel erg dringende redenen zijn om dit de betere optie te maken.
3. Het belang van de cliënt gaat ten alle tijden boven het belang van de zorgverlener. De Arboregels gaan uit van het belang van de zorgverlener en schaden daarmee in sommige gevallen het belang van de cliënt. Alle zorg voor moeder en kind in het directe postpartum zou moeten worden uitgevoerd zonder moeder en kind te scheiden. Wanneer dat ongemakkelijk is voor de zorgverlener, dan is dat jammer. Het laten prevaleren van het belang van de zorgverlener boven dat van de cliënt kan ook leiden tot het negeren van de eed geen kwaad te doen.
De enige dokters die de eed en het belang van hun cliënt aan hun laars mogen lappen zijn  komieken die de dokter spelen. Echte dokters en andere zorgverleners spelen geen rol in een komedie, zelfs niet in een tragikomedie. Zij spelen een heel belangrijke rol in het echte leven van echte mensen met echte belangen. En zoals van een komiek verwacht mag worden dat hij zijn stinkende best doet zo komisch mogelijk te zijn, zo moet een zorgverlener zijn of haar stinkende best doen de beste zorgverlener te zijn die er bestaat. Werkend volgens de hoogste standaard. Werkend volgens wetenschap-gebaseerde richtlijnen en niet dansend naar de industriële pijpen van groot-geldmakers. Want van hoogopgeleide mensen als artsen, verpleeg- en verloskundigen verwacht je toch niet afdeling brede onnozelheid en onbenul.
Nota Bene: Wie de schoen past trekke hem aan. Deze lamentatie is natuurlijk niet bedoeld voor alle zorgverleners die wel weten hoe het werkt en zich daaraan houden.

zaterdag 29 september 2012

Ontmoeting

Foto: Richard Dreyfuss als Roy Neary  in Close Encounters of the Third Kind
Als sociaal wezen heeft de mens behoefte aan ontmoetingen met andere mensen of ten minste andere sociale wezens. Die behoefte hebben alle sociale wezens. Voor de meeste sociaal levende dieren is enkel in elkaars buurt zijn niet voldoende en is lichamelijk contact ook noodzakelijk voor een goed functioneren van de individuen. Aanraking is voor mensen net zo belangrijk als eten, drinken en ademen. Hoe jonger, hoe kleiner en hoe kwetsbaarder de mens, hoe belangrijker de aanraking wordt.
Het best ontwikkelde zintuig van een kind bij de geboorte is niet de reukzin (hoewel die dicht erbij op een tweede plaats komt), maar de tastzin. De reukzin, het gezicht en het gehoor zijn specifiek gerelateerd aan een duidelijk orgaan, respectievelijk de neus, de ogen en de oren. De tastzin is gelokaliseerd in de huid. De huid is ook een orgaan en is voorzien van een uitgebreid netwerk van zenuwen. Binnen de tastzin kunnen specifiek onderscheiden worden het waarnemen van temperatuur (thermoceptie) en het waarnemen van pijn (nociceptie), maar die kunnen ook op andere plaatsen dan de huid worden waargenomen.
Die goed ontwikkelde tastzin van een pasgeboren kind heeft een belangrijke functie bij zijn eerste ontmoetingen met zijn moeder. Daarom is het belangrijk dat die eerste ontmoeting plaats vindt met ononderbroken huidcontact tussen het kind en zijn moeder. Bij het ontbreken van de beschikbaarheid van de moeder kan ook de vader deze taak prima uitvoeren. De aanrakingen en wrijvingen van de huid van het kind tegen die van zijn moeder zijn aanleiding tot een cascade van reflexen en hormonale activiteiten, die op hun beurt weer aanzetten tot heftige hersenactiviteit.
Eén serie reflexen en hormonale reacties zorgt ervoor dat het kind op weg gaat naar zijn voedselbron. Terwijl de richting wordt gewezen door de eveneens goed ontwikkelde reukzin, zorgen reflexmatige bewegingen van de voeten en benen ervoor dat hij zich voortbeweegt naar de borst van zijn moeder. Die bewegingen en het wrijven van zijn huid over die van zijn moeder zorgen er bij zijn moeder voor dat de borsten zich voorbereiden op het loslaten van melk. Tegen dat zijn gezicht in de buurt van de borst en tepel komt, intensiveert hij de bewegingen van zijn hoofd om zoveel mogelijk prikkels te krijgen voor de zenuwen in de huid. Die zenuwprikkeling zorgt voor het sturen van gegevens naar de hersenen, die die gegevens organiseren, interpreteren en er vervolgens feedback op geven. Uiteindelijk vindt hij de borst, hapt aan en heeft zijn voedsel veilig gesteld.
Terwijl de baby zijn huid gebruikt om te voelen, gegevens naar de hersenen te sturen en die te verwerken, doet de huid van zijn moeder hetzelfde. Ook bij haar komt er een hormonale respons als feedback op de verwerking van de data in haar hersenen. Daarnaast werkt bij haar ook het thermoceptische aspect op volle toeren. De huid van de moeder registreert de temperatuur van haar kind en de feedback door de hersenen zorgt ervoor dat haar huidtemperatuur zich instelt op het behouden van die temperatuur of het verhogen of verlagen ervan, al naar gelang de temperatuur van het kind en wat deze zou moeten zijn.
Misschien wel het belangrijkste effect van deze lichamelijk, zintuiglijke ontmoeting van het pasgeboren kind met zijn moeder is het werk dat zijn hersenen erdoor verzetten. Zijn zintuiglijke waarnemingen (niet alleen van de tastzin, maar ook door ruiken, horen en proeven) zorgen voor de drukste dag in het hoogseizoen. Het hoogseizoen van de hersenontwikkeling valt in de eerste drie jaren na de geboorte en de eerste dag is daarvan de drukste. Alle dat die binnenkomt in de hersenen wordt direct verwerkt. Er is nog weinig aan referentiekaders, dus voor alles moeten nieuwe verbindingen en plaatsen worden gevonden. Alles wat het kind in die eerste dag van zijn leven meemaakt is nieuw, is een eerste keer, een unicum en daardoor is de inprenting het diepst. Die eerste ontmoeting zorgt voor de eerste ervaringen en die eerste ervaringen leggen de basis voor hoe de hersenen gaan werken en datastromen gaan verwerken.
Die eerste ontmoeting van het kind en zijn moeder leggen de basis voor zijn verdere hersenontwikkeling, maken een patroon voor hoe zijn hersenen zich gaan ontwikkelen en hoe hij zich als persoon in een sociale leefomgeving zal ontwikkelen. Voor de moeder is die eerste ontmoeting ook bepalend voor hoe zij zich als moeder gaat ontwikkelen, voor de moederschapsstijl die zij gaat gebruiken.
Hoe belangrijk zo’n First Encounter ook is, wanneer er door omstandigheden iets mis gaat met die eerste ontmoeting is de mens over het algemeen flexibel genoeg om het in te halen. Het is vrijwel nooit ‘’eens verloren, al verloren’’. er moet dan wellicht wat harder voor worden gewerkt, er moet meer over worden nagedacht en vooraf gepland, maar die eerste drie jaren duren nog lang en er is nog van alles mogelijk. Zoals mijn wijze Grootmoe al zei: Mensen? Dat is net onkruid, niet kapot te krijgen.’’ Maar als het gelijk goed kan, is dat wel zo mooi.
Eurolac Flits! met label hersenen, hersenontwikkeling, moeder en kind nabijheid, hormonen, reflexen

vrijdag 28 september 2012

Separatie

Foto: Lenora Crichlow (R) als Annie, Russell Tovey als George en Aidan Turner (L) als Mitchell die als respectievelijk geest, weerwolf en vampier in Being Human (GB) door het imiteren van menselijk gedrag proberen menselijk te blijven.
In de psychiatrie en in penitentiaire inrichtingen wordt separatie toegepast als ordemaatregel. Patiënten die een gevaar voor zichzelf of de andere bewoners vormen en gedetineerden die zich misdragen hebben worden gesepareerd. De separeer in de psychiatrie, mogelijk  gecapitonneerd om te voorkomen dat de patiënt zich verwondt, is een kale ruimte waarin de geïsoleerde persoon alleen gelaten wordt, gescheiden van elk menselijk contact. Alleen het brengen van voedsel en medicijnen, lichamelijke verzorging en het verwijderen van afval biedt enig menselijk contact. Gedetineerden die worden geïsoleerd zitten alleen in een cel en hebben ook alleen contact met een bewaker die hun voedsel brengt en de restanten opruimt en die hen begeleidt naar de binnenplaats voor het kwartiertje luchten als er geen andere gevangenen zijn. Separeren is dus een laatste maatregel voor agressieve patiënten en een extra straf voor gevangenen.
Totale afzondering van menselijk contact wordt dus bij volwassenen gebruikt als laatste redmiddel of als extra zware straf. Bij jonge kinderen, baby’s is het meer dan een straf. Een menselijke baby heeft menselijk contact, puur fysiek contact, net zo hard nodig als zuurstof. En net zo constant. Een gebrekkige toevoer van zuurstof geeft direct en duidelijk waarneembaar resultaat, gebrek aan fysieke nabijheid niet. Maar het effect is net  zo snel en kan een leven lang aanwezig blijven. In extreme vormen kan gebrek aan lichamelijk contact leiden tot ernstige deformatie van de hersenen en zelfs tot de dood. De gruwelijke rapporten van de beruchte Roemeense kinderhuizen in een nog niet zo heel ver verleden waren daarvan het bewijs*. Minder extreme vormen geven minder extreme effecten, maar zijn nog altijd ernstig.
In zijn lezingen tijdens het SBO Congres Borstvoeding Bruist sprak dr. Nils Bergman zich er in zijn drie presentaties duidelijk over uit: ‘’Zero Separation’’. Hoe jonger het kind bij de geboorte, hoe strikter deze opdracht. Met name te vroeg en veel te vroeg geboren kinderen zouden nooit zonder direct lichamelijk contact mogen zijn. (‘’Er is geen enkele wetenschappelijke onderbouwing voor het gebruik van couveuses.’’) Het lichaam van de moeder (eventueel de vader) is de natuurlijke habitat (leefomgeving) van een pasgeboren mensenkind. Dat is waar hij veilig is en zijn overlevingsmodus uit kan laten staan en zich richten op de voedsel-opname-modus en de hersen-ontwikkeling-modus. Niets heeft voor de heel jonge zuigeling enige betekenis los van het lichaam van zijn moeder. Borstvoeding is een manier waarop dit samenzijn wordt geïntensiveerd en vergemakkelijkt. Tijdens borstvoeding en tijdens lichaamscontact worden hersenen gebouwd.
Natuurlijk heeft het ontwerp van deze noodzakelijkheid van de baby er ook in voorzien dat er iemand willig beschikbaar is om dat samenzijn mogelijk te maken. Intens lichamelijk contact zorgt voor golven van hormonale activiteit bij het kind, maar ook bij de moeder en zorgt ook bij beiden voor verhoogde activiteit in de hersenen. Het geven van borstvoeding, vooral op een dusdanige manier dat er een dicht contact is tussen moeder en kind, maakt dat de moeder graag borstvoeding wil geven en graag dicht bij haar kind wil zijn. Het is de essentie van mens-zijn.
*) In: Het begrijpen van effecten van mishandeling op de vroege ontwikkeling van hersenen. Oorspronkelijk artikel: In Focus © Administration for Children and Families. Oktober 2001 US Department of Health and Human Services. vertaling: Emma van Weringh - augustus 2003 
Kangaroe Moeder Zorg: Kangaroo Mother Care

zaterdag 9 juni 2012

Onafscheidelijk

Foto: Lindsay Lohan in de dubbelrol van gescheiden tweelingzusjes    
Hallie Parker/Annie James in Parent Trap

In de periode direct na de geboorte is contact tussen de moeder en haar jong van vitaal belang voor de gezondheid en het overleven van het jong. Scheiding van moeder en kind brengt het jong zowel fysiek als psychische in gevaar. Schapen- en geitenboeren weten er alles van: als moeder het jong verstoot of als om andere redenen het jong met de hand gevoed moet worden is de kans dat het jong ziekelijk zal worden of dood gaat groot. In psychologische onderzoeken bij zoogdieren worden jongen bij de moeder weggenomen om stress te veroorzaken. Hoewel veel van de uitslagen van die onderzoeken met groot gemak op mensen worden geprojecteerd ziet de Westerse mens zich niet als een dier en denkt collectief dat het met de gevaren van scheiding van een mensenmoeder en haar kind wel zal loslopen.
Maar dat loopt dus niet los. Het is zelfs onlosmakelijk aan elkaar verbonden, die nabijheid en de lichamelijke en geestelijke gezondheid van moeder en kind. Scheiding van moeder en kind na de geboorte levert voor beiden stress op en slechtere prognoses voor de lichamelijke en emotionele ontwikkeling van het kind en het welzijn van de moeder. Omdat het uitermate onethisch zou zijn om kinderen willekeurig in te delen in een groep met of zonder contact met de moeder en omdat het onmogelijk is dit blind uit te voeren, zijn er maar erg weinig onderzoeken te vinden die de voldoen aan de zelfopgelegde gouden standaard van de medisch-wetenschappelijke wereld van prospectief, dubbelblind, gerandomiseerd en gecontroleerd onderzoek. Een Cochrane meta analyse komt dus met ietwat teleurstellende resultaten. Er worden toch wel positieve dingen gevonden op het gebied van borstvoeding, uitkomsten en cardiovasculair stabiliteit en minder huilen. en men vond op korte en lange termijn in elk geval geen negatieve uitkomsten.
Toch betekent dit meer dan je op het eerste gezicht zou denken en er zijn andere positieve factoren die kunnen worden geëxtrapoleerd uit andere kennis over menselijk gedrag. Stabiele cardiovasculaire functie en minder huilen betekent minder stress. Stress in zeer jonge kinderen werkt anders dan bij oudere kinderen en volwassenen en laat veel langer zijn sporen na. Stress in pasgeborenen kan uiteindelijk leiden tot slechtere stress verwerking in de rest van het leven. Stres nu, in combinatie met mindere hartfunctie en minder goede borstvoeding, verhoogt het risico van te veel afvallen, te lange tijd voor het beginnen met groeien en te weinig groei, maar ook van hyperbilirubinemie (geelzucht) en hypoglycemie (te alge bloedsuikers). Minder goede borstvoeding verhoogt het risico van bijvoeding met kunstvoeding en een fles met speen, met alle risico’s van dien.
Kinderen die in hun eerste weken in direct lichaamscontact met hun moeder zijn slapen beter en eten beter. Moeders die dicht bij hun kind zijn slapen beter. Een onafscheidelijk paar waarvan beide partners het best functioneren als ze bij elkaar zijn en negatieve verschijnselen vertonen bij scheiding. Zo’n onafscheidelijk paar toch scheiden, daar komt alleen ellende van.
Moore ER, Anderson GC, Bergman N, Dowswell T: Early skin-to-skin contact for mothers and their healthy newborn infants. Cochrane Database of Systematic Reviews, 2012.
Morgan BE, Horn AR, Bergman NJ: Should Neonates Sleep Alone? Biological psychiatry, 2011, 70(9):817-825. DOI: 10.1016/j.biopsych.2011.06.018)

Welkom bij Eurolac!

Eurolac! is een onderdeel van Eurolac Lactatiekunde

Dit is het oude blog.

Voor de nieuwste berichten en voor diepgaande informatie, achtergrondartikelen, hulp en ondersteuning ga je naar www.eurolac.net. Hier vind je ook de Eurolac Lactatiekunde Webwinkel

Labels

aan-de-borstvoeding aanbevelingen aandacht aangeboren aangeleerd aanhappen aanklikbedje aanleg aanleggen aanleghulp aanname aanpassen aasgieren ABC abces ABM achtergrond achterkamertjes acrobatiek actie acupunctuur ademhaling ADHD adolescent adoptie advies advisering advocaat AFASS afbouwen affectie affectief afhankelijkheid afkoeling afkolven afleiding afsluiten afstamming afstrepen aftellen afvallen afvalstoffen afweer afwijking afwijzen agressie alcohol Alexandre Dumas alledaags alleen allergeen allergie allo-ouderschap allopathie alternatieve zorg aminozuren Amsterdam anamnese anatomie Angelina Jolie angst Anna Staas-Vink anorexia antibiotica anticonceptie antropologie apart apoptose apparaat appels archetype argument asimov ASS assortiment astma asymmetrie atopisch Attachment Parenting attachment theorie attitude autostoeltje baby baby-led-weaning babyverzorging babywise bacteriën bad badzout bakerpraat bakerpraatjes balts baren baring baringsrituelen bed-sharing bedrog beeldvorming begeleiden begeleiding begroting beha behandeling behoefte behoeften belasting beleid beloften beloning beoordeling beperken beroep beschadigen beschermen bescherming besmetting beurs bevalling bevorderen bewaren beweging bewerken bewijs bewijslast bewustzijn BFHI bijgeloof bijhouden bijscholing bijten bijvoeden aan de borst bijvoeding bijzonder bilirubine Biological Nurturing biologie biologisch biologische zuivel bitter blauwdruk bloed bloedarmoede bloedcellen bloeddruk bloedstolling bloedsuikers blootstelling BMI boek bonafide borst borstabces borsten borstkanker borstmassage borstonderzoek borstontsteking borstproblemen borstverkleining borstvoeding borstvoeding.com borstvoedingcafe borstvoedingcijfers borstvoedinginformatie borstvoedingmanagement borstvoedingorganisatie borstvoedingsbeleid borstvoedingsduur borstvoedingsorganisatie borstvoedingsthee borstvoedingvriendelijk borstweigeren botdichtheid botvorming boulemie bouwstoffen Bowlby BPA Brian Palmer brood broodjeaapverhaal buidelen buitengewoon cadeautjes caius calcium calendula campagne candida albicans capaciteit cariës caseine changeling chapeau chefkok chimpansee China chocolade clausule clusteren clusterkolven CMV co-ouderschap co-sleeping Cochrane Code coeliakie cohortstudie colostrum comfortabel commercie commissie communicatie compassie complementair complex complicated congruent consequent consequenties consultatiebureau contra-indicatie controle corrupt cortisol counseling couveuse CT cultuur cyclus D-MER D-TSR DALY's dankbaar darm darmflora darmfunctie David Sackett debat deficientie dehydratie delen demoniseren deskundig determinanten diabetes diagnose Diane Wiessinger diarree diëtiek dik discreet discriminatie discussie dissociatie DNA doel dokters dompelbad domperidon donormelk doorverwijzen doorzetten doula dr. Jay gordon draagkracht draaglast draagling draak dragen drempels drinken drinkproblemen drinktechniek druk dubbele boodschap duimzuigen duurzaamheid dwang E-Sakazakii EBM EBP echografie ecologisch borstvoeden ecologische voetafdruk economisch economische waarde eczeem educatie eenvoudig eerlijkheid eetproblemen eetstoornis eierstokkanker Einstein eiwitten emancipatie emotie emotioneel welzijn emotionele beschikbaarheid empathie energie epigenetica Erikson erotofobie eten ethiek etiket etniciteit eurolac evalueren evidencebeest evolutie examen exclusief excreet excuus experimenteren extreem fabels fabeltjes fabrikanten Facebook factoren familie fanatiek feel-good feest feestdagen feiten feminisme fenegriek filmpje filosofie flash-heating fles flesvoeding flesweigeren flow focus fopspeen forensisch onderzoek forum foto's fouten freakshow frenulum frequent voeden freud functie functional food functionaliteit fysiologie gadgets galactogoog galega gastcolumn gebakken lucht gebit gebonden geboorte geboortegewicht geboortetrauma gedijen gedrag geelzucht geen kwaad doen geheim gehemelte gehemelteplaatje geinduceerde baring geinduceerde lactatie geïnduceerde lactatie . geit geld geloven geluk gelukkig gemiddeld gender genen GenerationR genetische manupulatie Gentiaan Violet George Clooney geschiedenis geur gevaar gevaarlijk gevaren geweld gewicht gewichtsverlies gewoon gezin gezond gezonde voeding gezondheid gezondheid moeder gezondheidsclaims gezondheidsinformatie gezondheidsprogramma gist glucose go with the flow goed goed genoeg goud griep groei groeistandaarden groen groene_leem grondstoffen grootmoeder gulden snede gynaecoloog halfjaar HAMLET handelplan hard drugs harry piekema hart hart- en vaatziekten hartfunctie hechting heks helen helper herinneren hersenen hersenontwikkeling heupdysplasie Hippocrates hirsutisme historie HIV HM4HB HMF holistisch honger hongersignalen honing hormonen horror houdbaarheid houding Hugh Laurie huidcontact huidflora huilen hulp hulp zoeken hulpmiddel hulpmiddelen hulpset hygiene hygiëne hype hyperlactatie hypoglycemie hypolactatie hysterie IBFAN ideaal IFE ijs ijzer IL-10 illusionist immuniteit immunologie immuuncellen Ina May Gaskin inbakeren individu indoctrinatie industrie infectie infecties inflammatie informatie informeren infuus ingetrokken tepels ingewikkeld ingrediënten ingrijpen initiatierite inleiden inschatten instinct instincten instinctief voeden instructie insuline intake intelligentie intentie inter-species zogen interactief interventie intiem intolerantie introductie inventariseren investering invloed invoelen inwikkelen inzet IQ irritatie Ja zuster nee zuster Jack Newman James McKenna JGZ JHL jodium Johan Cruijff Johnny Depp jonge moeder journalist jubileum Kangoeroe Moeder Zorg kanker kansen kapotte tepels karakter KDV keizersnede kennis kennisoverdracht keuze keuzes keuzes maken kiezen kijken kin kind kinderarts kinderdagverblijf kinderopvang kindersterfte KISS klacht kleur klierweefsel klinische lactatiekunde KMC KMZ knippen koemelk koesteren koestering koffie koken kokosolie kolf kolonisatie kolven korte tepels kosten kosten gezondheidszorg Kotlow koude kraam kraamafdeling kraambed kracht krampjes kritiek kruiden kruipen kunstvoeding kwakzalverij kwaliteit laat-prematuur lactaptin lactatie lactatiekunde lactatiekundige lacteren lactoengineering lactoferrine lactogenese LAM lange termijn langvoeden lanoline leefomgeving leiden lekken lengte lente leren leren aanleggen levende cellen levensles lezen lichaamscontact liefde lipriempje literatuuronderzoek LLL lobby logica logopedist loslaten luchtweginfecties luiers luisteren maag maagdarminfecties maaginhoud maagzuurremmers maan maat maatschappij macgyveren machinaal maffia magie magisch malafide mama maneschijn manieren manipuleren mannelijke lactatie marketeer marketing massage mastitis matrix Max Tailleur mazelen meanderen Meatloaf Medela media medicalisatie medicijnen medicijngebruik medische misser medium meerling melk melkbank melklijsten melkproductie melkstase melkstroom melktransfer melkzusters menarche menselijk mensenrechten menstruatie Meryl Streep met rust laten meten methode Michel Odent micronutriënten middenoorontsteking mijmeren milieuvervuiling min Miranda Kerr mode moe moeder moeder en kind nabijheid moeder-en-kind-nabijheid moedergodin moedergroep moedermelk moedermelknetwerk moedermelkvoeding moederschap mondflora mondonderzoek Montessori morbiditeit mores mortaliteit motieven motivatie motorische ontwikkeling MRI MRSA multidisciplinair multimoeder multiple sclerose mythe nabijheid nachtouderschap nachtvoedingen nadelen nadenken nalaten namaak nature-nurture natuur natuurlijk nauwkeurigheid NEC neerslachtigheid Nestle boycot nicotine nieuw nieuwsgierig Nils Bergman niplette non-nutritief noodsituatie norm normaal normen en waarden normwaarde Nurse Jackie nutriënten Obelix obesitas obsceen observeren obstreticus oedeem oefenen oestrogenen ogen oligosacchariden olympisch oma omega 3 omgeving omweg onaangepast onafhankelijkheid onconditioneel onconditioneel opvoeden onderkaak onderscheid ondersteuning ondervoeding onderwijs onderwijzen onderzoek onderzoek retrospectief onderzoeken onderzoeker onderzoekmethodes ongemakkelijk ongewenst zwanger ongewoon ongezond onrustig drinken ontdooien ontmoeten ontspannen ontsteking ontwerp ontwikkeling onvoldoende onvoorwaardelijk onvoorwaardelijk ouderschap onwennig oorlog oorontstekingen oorzaken opbrengst openbaar openbaar voeden opgelucht opleiding opleidingsniveau ouders oplossing opoffering oproep opties opvoeden opvoeding opvolgmelk opzoeken orale anatomie organische chemicaliën osteoporose Oud en Nieuw ouder-kind-interactie ouders ouderschap overdenking overeenkomsten overgewicht overheden overheid overleg overleven overproductie oververhitting oxytocine paced bottle feeding pacifisme pap papa parasiet partner pasgboren pasgeboren passie pasteuriseren patroon Paula Meier PCOS pech pedagoog peer support peercounseling pepermunt perceptie perfectie perinatale sterfte perspectief PET Peter Facinelli peuter pijn pijnbestrijding Pink pink ribbon plaats placebo plagiocefalie plan plan B plannen plezier politiek portie portiegrootte postnatale depressie postpartum bloedverlies powerpoint PPD prematuur prenataal afkolven prenatale depressie prenatale ontwikkeling prestatie preventie prijsvraag primaten prins prinses priorteit probiotica PROBIT probleemgedrag problemen problemen maken problemen oplossen productie professioneel profijt programma prolactine promoten promotie protocol psychologie PTSS puber radicaal ramp Rapley Raynaud RCT reactie realiteit rechten van het kind rechten-van-het-kind reclame redden redenen redeneren referentie referenties reflexen reflux regelen regelmaat regels reinheid relactatie relatie religie respect responsief ouderschap reuk revolutie richtlijn Riley ringsling risico risico van geen borstvoeding risicogedrag rituelen Robert De Niro robot roes roken rollen Romeo en Julia röntgenfoto routines rouw rozengeur RPS ruimte rumenzuur rust rustig RVP safe motherhood sagen salie salma hayek Salmonella samen samen slapen samenspel samenstelling samenwerking SBO congres scan Scandinavië schaamte schaap schade scheiding-van-moeder-en-kind scheidingsangst scheikunde schema schildklier schimmel schimmelinfecties schisis schizofrenie scholing schoonheid schrijven schudden schuim schuld schuldgevoel secreet seksisme seksleven seksualiteit seksuele mishandeling sensitief ouderschap sensitieve zorg SES Shakira show SIDS silicium simultaan voeden sintjanskruid slaap slaapcondities slaapcyclus slaapgebrek slaapomgeving slaappatroon slaapproblemen slaapritme slaaptraining slapen slendang smaak smaakontwikkeling smoes sneeuw sociaal gedrag sociaal netwerk socialiseren softdrugs sondevoeding soortspecifiek SPECT speen speenhoes spelen spelregels spenen spijsvertering sponsoring sport spraakontwikkeling spreken sprongetjes sprookjes spruw spugen stamcellen stand standaard stappenplan start statistieken Stefan Kleintjes stemherkenning sterk steun stoppen storen stress strijdmodel structuur studie stukjes stuwing substituut suiker suikermetabolisme suikerwater suppletie surrogaat symbiose taal taboe tandemvoeden tanden tattoo TBS te veel melk te weinig melk team technieken technologie tegendruk tegenwerken tellen temperatuur tentoonstelling tepelhoedje tepelkloven tepelproblemen tepels terminologie testosteron TGF-beta1 The Bad Mother's Handbook thema therapeutisch flesvoeden therapie thymus tienermoeder tijd tijger TNO toeschietreflex tolerant tong tongriem tortocillis toveren toxinen TRAIL triple P troosten trots trouw trucjes tweeling twijfel twilight type uitkomsten uitvinden Uncle Vernon UNICEF uniek universiteit urban legend utopia vaardigheden vacceenzuur vaccinatie vacuum vader vaderrol vaderschap vak vakantie valentijn vallen vampier variabelen variatie vaste voeding VBBB VBN vechten vegetariër veilig veiligheid verandering verantwoordelijkheid verantwoording verdediging verdriet vergelijking verhalen verkoudheid verliefd verloskundige vermoeidheid verondersteld te weinig melksyndroom verschillen verslikken verstopping vertrouwen verwaarlozing verwachten verwachting verwachtingen verwarmen verwarring verwennen verzadigingsignalen verzorgen verzorging vet vetzuren vies vingervoeding virus visite vitamine A vitamine B vitamine C vitamine D vitamine K vlakke tepels voeden voeden op verzoek voeding voeding moeder voedingesindustrie voedingsbeha voedingscentrum voedingsfrequentie voedingskussen voedingsmethode voedingspatroon voedingsstoffen voedingswaarde voedsel Voldemort voldoende volksgezondheid volledige zuigelingenvoeding volturi voorbeeld voorbereiden voorbereiding voordeel voordelen voorkeurshouding voorkomen voorlichting voornemen vooronderstelling voorschrift voortgezette borstvoeding voorwaarden vorm vraag vraag en aanbod vragen vreemd vreugde vriezer vrijwilligers vroede vrouw vroeggeboorte vrouw vruchtbaarheid vuistregels vulture vuurwerk vzwBorstvoeding waarde waarheid WABA wapens WAPF warmte water waterhuishouding waterpokken waterwereld WBW weeën wereldvrede werkende moeder werkende vader werkgever Weston A Price wetenschap wetgever WHO Whoopi wiegelied wiegendood wijkverpleegkundige wijsheid will smith winkel winkel concept winst wisselkind woede wolf wondermiddel woonomgeving woorden workshop WYSIWYG Yvo Smulders zalf zelfbeschikking zelfregulatie zelfstandig zelfvertrouwen ziektelast ziekteverekkers ziel zien zilver zink zintuigen zitten zoeken zoet zoethoudertjes zonlicht zonnesteek zoogdieren zoogkompressen zorg Zorg voor Borstvoeding zorgen zorggedrag zorgverleners zorgzaam zout zuigbehoefte zuigelingen zuigelingenvoeding zuigen zuigfles zuivelindustrie zwanger zwangerschap zwembad

Drukwerk educatieve materialen

Prijsprinter - copyshop - banner